Dünya’da Avrupa’dan Asya’ya bir çok göl gölet baraj alanlarında doğal olarak bulunmaktadır ( 60°K – 40°K). Hazar Denizi, Aral Gölü ve Karadeniz’de bol miktarda bulunur. Subtropical suları sever (3°C – 35°C). Anadolu’da, fazla soğuk olan yüksek dağ gölleri dışındaki birçok göl, gölet ve baraj ile bazı büyük nehirlerin durgun akan derin zonlarında bulunurlar.
Cyprinus carpio‘da vücut az çok uzamış ve oval şekilli olup, genellikle büyük pullarla örtülüdür. Yanlardan yassılaşan vücudun maksimum yüksekliği kuyruksuz vücut boyunda 3-3,5 defa vardır. Başı çıplak ve iridir, baş uzunluğu aşağı yukarı vücut yüksekliğine eşittir. Ağız nispeten küçük ve uç kısımda (terminal) yer almıştır. Dudaklar iyi gelişmiş ve etlidir. Ağız etrafında üst dudak üzerinden çıkan ve fazla uzun olmayan iki çift bıyık (barbel) bulunur. Dorsal ve anal yüzgeçlerin 3. basit ışınlarının arka kenarları testere dişi gibi tırtıklıdır.
Boyları en fazla 110 cm civarına ulaşabilmelerine karşın genellikle 30-35 cm aralığındaki türlere rastlanılır. En fazla ağırlık 40 kg, en uzun ömür ise 38 yıl olarak bildirilmiştir. En uygun ph aralığı 7.0 – 7.5’dir.
Bu tür, özellikle pul örtüsü yönünden birçok varyetelere veya formlara ayrılmıştır. Örneğin; Pullu sazan, Aynalı sazan, Deri sazanı gibi değişik varyeteleri vardır. Pullu sazan genellikle ülkemizin doğal sularında bulunan ve çok geniş bir dağılım gösteren form olarak bilinir. Vücudu tamamen iri sikloit (cycloid) pullarla kaplanmıştır, başı gayet büyük, vücudu fazla yüksek değildir. Aynalı sazanda pulların sayısı iyice indirgenmiş olup, sadece yan taraflarında, Lineal lateral boyunca veya sırt çizgisi boyunca bir sıra halinde uzanan oldukça iri ve adeta ayna gibi parlak pullar vardır. Deri sazanı ise, pullardan tamamen yoksun olup, vücudun üzeri gayet kalın bir deri ile örtülüdür. Gerek Aynalı, gerekse Deri sazanı ırkları vücuduna nazaran başının çok küçük, etinin lezzetli ve az kılçıklı, büyüme süratinin daha hızlı olması ve yapay yemlere daha kolay alışması gibi nedenlerle balık üretimi yapan çiftliklerde kültür sazanı olarak tercih edilmektedirler.
Renk, genellikle sırt tarafta siyah, yan taraflarda kirli sarı, karın bölgesinde ise gri-beyazdır. Pulları üzerinde çok fazla mukus maddesi bulunur.
Doğal gölleri, göletleri, havuzları ve özellikle dibi çamurlu, etrafı bol vejetasyonlu yavaş akan derin akarsuları tercih ederler (Benthopelajiktir). Genç balıklar daha ziyade sığ, yaşlı bireyler ise derin sularda bulunurlar. Sıcak seven bir form olması nedeni ile çok soğuk suların bulunduğu yüksek dağ göllerinde doğal olarak fazla görülmezler. Oksijene toleransları çok yüksek olup, 0.5 mg/l seviyesindeki sularda bile rahatlıkla yaşamlarını sürdürebilirler. Her türlü gıdayı yiyebilmesi (omnivor), çok çabuk büyümesi, kapalı ortamlarda kolayca muhafaza edilmesi ve etinin de nispeten lezzetli olması gibi nedenlerle özellikle ıslah edilmiş ırkları yapay balık üretiminde (akuvakültür) önemli bir yer tutar. Omnivor rejimli olan bu balığın başlıca doğal besinlerini su pireleri, dipter larvaları, kurtlar ve çeşitli küçük mollusklar, bitkisel daneler ve algler oluşturmaktadır.
Yapay balık üretiminde önemli bir yer tutması nedeniyle, asıl vatanı Güneydoğu Asya (özellikle Çin) olduğu halde, zamanla bütün Avrupa’ya (Sibirya hariç), İngiltere ve hatta Amerika’ya kadar yayılabilmiştir.
Yumurta bırakma zamanı Nisan-Haziran ayları arasıdır. Aşağı yukarı 3 yaşında ergin hale gelen balıklar yumurtalarını kümeler halinde ve belli aralıklarla bırakırlar. Yumurtalar daima zemini çayırlarla kaplı, oldukça sakin ve sığ su ortamlarına bırakılırlar. Yumurtaların açılması, temparatüre bağlı olarak 3-8 günde gerçekleşir. Yapışkan ve 1 mm çapında olan yumurtalar dişi balık tarafından bitkilerin gövde ve yaprakları üzerine, özellikle makrofitlerin ve sazların gövdesine serpiştirilerek yapıştırılırlar. Bu tür, en çok yumurta veren balıklardan olup, genellikle vücut ağırlığının her kilogramı için 120.000 yumurta verebilmektedir. Yumurtlama temparatürü 17-22°C arasındadır. Daha soğuk sularda yaşadıkları halde, yumurta bırakmadıkları bilinmektedir.
Akvaryum balığı olarak da yetiştiriciliği yapılmakta, ve bir takım farklı renklerde olabilmektedirler. Ev akvaryumları için önerilmese de, ticari akvaryumlar içerisindeki yaşamları için 5 li gruplar halinde bulundurulmalı ve en az 200 cm’lik akvaryumlar tercih edilmelidir.
Eti ve ‘tarama‘ adı verilen yumurtaları için birçok göllerden ve dalyan sahalarından bol miktarda avlanmaktadırlar. Hem akvaryum hem de doğal besin olarak tüketimi ve üretimi söz konusu olduğu için ekonomik önemi yüksek bir türdür.
Sınıflandırması;
Kingdom : Animalia
Phylum : Chordata
Class : Actinopterygii
Order : Cypriniformes
Family : Cyprinidae
Genus : Cyprinus
Species : C. carpio
Binomial Nomenclature : Cyprinus carpio (Linnaeus,1758)
